Als KOPP-kind is het niet gek als je je afvraagt of de psychische stoornis van je ouder erfelijk is. Een vriendin vroeg mij laatst in hoeverre ik denk dat mijn psychische klachten een gevolg zijn van wat heb ik meegemaakt in mijn jeugd. Of, denk ik dat – en ben ik misschien ook bang – dat het met genetische overdraagbaarheid te maken heeft. De vraag die ze eigenlijk stelde was dus, in hoeverre denk je dat jouw psychische klachten zijn ontstaan vanwege genetische aanleg of omgevingsvloeden? Omdat ik psychologie heb gestudeerd kreeg ik tijdens mijn studie ook wel eens met dit vraagstuk te maken. Juist daarom vind ik het ook zo leuk om hierover te schrijven. Niet alleen om over erfelijkheid bij psychische klachten te vertellen, maar ook om mijn eigen situatie hierbij te betrekken. Hoe denk ik over de mogelijke erfelijkheid van de psychische problemen van mijn ouders?
Het ‘nature-nurture-debat’
Je afvragen of juist genetische invloeden of de omgeving effect heeft op wie we zijn is een onderwerp dat in de psychologie het ‘nature-nurture-debat’ wordt genoemd. Je kunt dit ook wel vertalen naar ‘aangeboren’ of ‘aangeleerd’. ‘Nature’ staat voor alle eigenschappen van het individu die bepaald worden door aanleg: het genetisch materiaal dat je van beide ouders hebt meegekregen. ‘Nurture’ omvat alle eigenschappen van het individu die bepaald worden door opvoeding: de invloed van andere mensen op jou maar ook levensgebeurtenissen.
Onderzoek naar de invloed van genen en omgeving
Het is lastig om aan te tonen in hoeverre eigenschappen erfelijk zijn of komen door opvoeding. Een manier waarop dit wordt onderzocht is aan de hand van tweelingen-studies. Neem bijvoorbeeld een identieke tweeling. Zij delen natuurlijke hetzelfde genetische materiaal. Stel dat zij worden geadopteerd na hun geboorte en opgroeien in twee verschillende omgevingen. Zij delen dan hun genen, maar niet hun omgeving. Uit dit soort onderzoeken blijkt vaak dat deze tweelingen bijvoorbeeld dezelfde eigenschappen, talenten en hobby’s hebben. Wanneer zij juist op een bepaalde eigenschap van elkaar verschillen is dat te verklaren vanuit hun verschillende omgeving. Door dit soort onderzoeken hebben we nu een duidelijker beeld van de rol van genen en omgeving op het ontwikkelen van eigenschappen bij de mens. Vroeger dacht men namelijk dat het genen óf omgeving die ervoor zorgde hoe wij ons vormde als mens. Nu weten we dat dat niet het geval is.
Paardenbloem- en orchideekinderen
Wellicht heb je nog nooit gehoord van paardenbloem- en orchideekinderen, en dat snap ik helemaal. Ik kan me herinneren dat het eens ter sprake kwam in een college van het vak ‘preventie’ tijdens mijn master. Het is eigenlijk een voorbeeld om twee type kinderen te onderscheiden. Sommige kinderen zijn namelijk veel gevoeliger voor de situatie thuis en kunnen hun levenlang rondlopen met de gevolgen van hun jeugd. Deze eerste groep worden ook wel orchideekinderen genoemd. Ze zijn over het algemeen veel ontvankelijker (gevoeliger) voor wat er in de omgeving gebeurt. Paardenbloemkinderen zijn daarentegen veel veerkrachtiger, groeien zonder al te veel problemen ondanks dat de situatie daar misschien niet ideaal voor is. Echte paardenbloemen kunnen ook overal doorheen groeien, zelfs als ze te weinig voeding krijgen. Orchideeën daarentegen zijn kwetsbare bloemen die goed verzorgd moeten worden willen ze mooi gaan bloeien. Aan de hand van dit voorbeeld wil ik je eigenlijk duidelijk maken dat een bepaalde gebeurtenis niet bij iedereen dezelfde impact hoeft te hebben. Om nog even de KOPP-context erbij te betrekken, de impact van bijvoorbeeld een depressieve vader zorgt bij het ene KOPP-kind misschien voor minder schade dan bij een ander KOPP-kind.
Verschillende stoornissen en erfelijkheid
Nu weer even terug naar de vraag of de psychische stoornis van je ouder erfelijk is. In welke mate erfelijke aanleg een rol hierbij speelt, wordt o.a. bepaald door het type stoornis van de ouder en de leeftijd van het kind. Maar nog veel belangrijker dan het type stoornis is de duur en de ernst van de stoornis. Zo schatten onderzoekers in dat erfelijkheid een grotere rol speelt in het ontwikkelen van bijvoorbeeld ADHD en agressief gedrag, dan bij angststoornissen en depressie. De getallen die hierbij worden gegeven zijn niet eenduidig en verschillen per onderzoek. Hieruit blijkt dat het dus lastig is om aan te geven in hoeverre erfelijkheid precies een rol speelt bij een specifieke stoornis.
De optelsom van genen en omgeving
De conclusie van het verhaal is dat erfelijkheid alleen nooit voor het ontstaan van een stoornis kan zorgen. Het is dus altijd een optelsom van genetische en omgevingsinvloeden. Sommige KOPP-kinderen zijn vanwege hun genen al kwetsbaarder dan anderen. Wanneer er dan in hun omgeving een nare gebeurtenis voorkomt (bijvoorbeeld een scheiding van de ouders of seksueel misbruik) hebben zij een grotere kans dat hun psychische klachten tot uiting komen dan mensen die die genetische kwetsbaarheid niet hebben.
Hoe denk ik over erfelijkheid in mijn situatie?
Maar hoe denk ik hier nu over? Ik zeg wel eens voor de grap dat ik de ‘jackpot’ qua genen heb meegekregen. In die zin dat mijn moeder verschillende stoornissen waaronder borderline heeft en mijn vader depressief en angstig was. Hierdoor heb ik in ieder geval een bepaalde gevoeligheid ontwikkeld. Daardoor zullen psychische problemen sneller naar voren treden bij ingrijpende gebeurtenissen in mijn leven. Deze ingrijpende gebeurtenissen zijn, zoals in andere blogs te lezen is, ook zeker voorgekomen in mijn jeugd. Toch ging ik tot mijn achttiende nog vrij ‘steady’ door het leven. Vriendinnen zeiden dan ook wel eens: “Goh, ik snap echt niet dat jij bent wie je bent ondanks alles wat je hebt meegemaakt”. Grotendeels was ik het wel met ze eens, maar toch ergens wist ik dat de klap voor mij nog zou komen. Ik kon me niet voorstellen dat ik florerend door het leven zou gaan als ik keek naar welke genen ik had meegekregen én wat ik allemaal had meegemaakt. Afgezien van specifieke angstklachten toen ik jong was (lees: https://metzonderouders.nl/mijn-sociale-angstklachten-tijdens-jeugd/) had ik nog niet zoveel last van klachten. Rond mijn twintigste kreeg ik juist meer met angst en depressieve klachten te maken.
Erfelijkheid en kinderwens
Iets anders waar ik me wel eens zorgen over maak is dat ik een kinderwens heb en daardoor dus mijn genen ook weer ga doorgeven. Ik ben er wel bewust van dat ik als KOPP-kind een bepaalde kwetsbaarheid kan doorgeven aan mijn toekomstige kroost. In periodes dat het wat slechter ging had ik nog wel eens de overtuiging dat ik daarom misschien maar geen kinderen moest krijgen. Toch zie ik dat nu niet meer als een issue. Wel vind ik het daardoor misschien belangrijker om met iemand kinderen te krijgen die wel psychisch stabiel is zodat er in ieder geval ‘evenwicht’ is.
Ik hoop dat je iets aan deze blog hebt gehad. Weet dat het helemaal niet gek is als je je soms zorgen maakt over de erfelijkheid van de psychische klachten van jouw ouder, of misschien jouw eigen klachten. Jij en ik weten nu allebei dat psychische klachten nooit alleen maar genetisch bepaald zijn, maar dat de de omgeving hier ook een grote rol in speelt. Wat bovendien het belangrijkste is om te onthouden is dat jij je ouder niet bent. Jij bent jij!
Wil je meer informatie over erfelijkheid en psychische stoornissen kijk dan even bij het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie: https://www.kenniscentrum-kjp.nl/ouders-jongeren/dossiers/erfelijkheid/.